مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول (کتاب)

«مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول»، اثر محمد بن طلحه نصیبی شافعی (متوفی ۶۵۲ق)، با تصحیح عبدالعزیز طباطبایی، کتابی است در مناقب و فضایل ائمه(ع) که به زبان عربی و در قرن هفتم هجری، نوشته شده است.

انگیزه نگارش

انگیزه نویسنده از تدوین کتاب حاضر را می‌توان در سه امر زیر، خلاصه نمود:

1. مؤلف در دوران نوجوانی به ائمه(ع) علاقه‌مند بوده و با نوشتن کتابی به نام «زبدة المقال فی فضائل الآل»، محبت خود را ابراز کرده است، اما این کتاب به سرقت رفته و بدین منظور کتاب حاضر را تدوین نموده است.
2. به امید بهره‌مند شدن از شفاعت اهل‌بیت(ع).
3. عنایتی که امیرمؤمنان(ع) به ایشان فرموده بود.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از مصحح و مؤلف آغاز و مطالب در دوازده باب، عرضه شده است. در جزء نخست که بیش از نصف کتاب را به خود اختصاص داده، به زندگی و مناقب حضرت علی(ع) پرداخته شده و در جزء دوم، به فضایل و مناقب بقیه ائمه(ع).

نویسنده به جنبه‌های تاریخی زندگی ائمه(ع) کمتر پرداخته و تلاش کرده است تا صفات پسندیده ائمه(ع) را در زمینه‌های مختلف جمع‌آوری کند. وی بحث خود را درباره هریک از امامان(ع)، از ولادت آنان آغاز می‌کند؛ درباره نسب، اسم، لقب و کنیه ایشان پی می‌گیرد؛ سپس به صفات جسمی و روحی آن بزرگواران می‌پردازد؛ سخنان پیامبر(ص) را که درباره آنان نقل شده است ذکر می‌کند و کرامات و سخنان برجسته هر امام(ع) را در پایان می‌آورد.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ضمن ارائه زندگی‌نامه نویسنده، به ذکر و بررسی نسخ کتاب پرداخته شده است.

نویسنده در مقدمه پس از ستایش و تجلیل از اهل‌بیت(ع)، به شرح الفاظی مانند «أهل البیت»، «آل الرسول»، «ذوی القربی» و «العترة» می‌پردازد و ویژگی‌های کلی ائمه(ع) را یادآوری می‌کند و نهایتا درباره فضایل فاطمه زهرا(س) روایاتی را متذکر می‌شود.

نویسنده در باب نخست، پس از سیری گذرا بر زندگی حضرت علی(ع)، به فضایل و مناقب او می‌پردازد. مطالبی که او نقل می‌کند، عمدتا قابل توجه است و بدون اغراق باید گفت نقل برخی از آن‌ها و صرف نظر کردن از بقیه، ترجیح بلا مرجح است؛ به‌عنوان نمونه به برخی از این مطالب اشاره می‌شود:

علی(ع) دور از هوا و هوس و دارای قلبی مملو از علم و حکمت الهی: نویسنده با بیان بسیار ادیبانه و عالمانه، فضایل امیرالمؤمنین(ع) را نقل و تحلیل می‌کند. او از ترجمه سخن پیامبر(ص) که به علی(ع) فرمود: «إنک الأنزع البطین» آغاز می‌کند و می‌نویسد: «علی بن ابی‌طالب(ع) از روز نخست در دامن ربانی رسول خدا(ص) پرورش یافت و نخستین فردی از مردان بود که به او ایمان آورد. او مسجد الحرام را از لوث وجود بت‌ها و تصاویری که نماد تباهی و گمراهی بودند پاک کرد. او خود را از پلیدی‌ها دور ساخته بود و ریشه‌های هواپرستی را سوزانده بود؛ بدین جهت پیامبر(ص) لقب «انزع» به او داد و ازاین‌رو این لقب از مناقب بلند حضرت(ع) می‌باشد و از آنجا که قلب او مملو از علم و حکمت الهی بود، به «بطین» متصف گردید».

مؤلف پس از ترجمه «الأنزع البطین»، مواردی از داوری‌های بدیع و خردمندانه علی(ع) را متذکر می‌شود و سخن عمر را که گفت: «لولا علی(ع) لهلک عمر»، نقل می‌کند و می‌نویسد: «این علم فراوان علی(ع) که فراتر از فهم بشر بود، علمی نبود که با خواندن و نوشتن و مباحثه و تکرار به دست آمده باشد، بلکه آن علم لدنی بود که خداوند متعال به‌خاطر تقوا و زهد و نورانیت باطن وی به او الهام کرده بود».

مؤلف پس از ذکر فضایلی از علی(ع) می‌نویسد: «احادیث پیامبر(ص) درباره فضایل و منزلت بلند علمی و معنوی علی(ع)، گرچه راویان و حافظان متفاوت، آن‌ها را در قالب الفاظ مختلف نقل کرده‌اند، اما مدلول عمومی آن‌ها یک چیز است و آن این است که پیامبر(ص)، علاقه خاصی به علی(ع) داشته و او را مورد محبت قرار داده و از او برای پیشبرد اهدافش کمک گرفته است و محبت او را مایه رستگاری شمرده است. بنابراین می‌توان گفت اخبار فضایل علی(ع) متواتر است. چنان‌که اگر کسی بگوید پادشاه، خلعتی به فلانی بخشید، دیگری بگوید خانه‌ای بخشید، سومی بگوید مدال به او داد و...، گرچه مطلب هریک با دیگری متفاوت است، ولی در یک چیز مشترکند و آن اینکه این فرد، مورد توجه پادشاه است».

نویسنده در باقی ابواب کتاب، به مناقب و بیوگرافی بقیه ائمه(ع) پرداخته و درباره حضرت مهدی(عج)، ضمن نقل روایات پیامبر(ص) درباره مهدویت، به شبهه‌ها و پرسش‌هایی که در این زمینه مطرح بوده است، پاسخ می‌دهد. وی درباره هریک از ائمه(ع)، موضوع‌های زیر را به‌اختصار مورد بحث قرار داده است: ولادت، نسب، کنیه، لقب، روایاتی که از پیامبر(ص) درباره هر امام نقل شده است، علم، شجاعت، عبادت، کرامت، احادیثی از هریک از ائمه(ع)، فرزندان، مدت عمر و چگونگی وفات. از آنجا که عمده مطالب این فصول در منابع شیعه و سنی موجود است، از نقل آن صرف‌ نظر می‌کنیم و تنها به مباحثی که وی درباره قیام امام حسین(ع) و انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج) مطرح کرده است، اشاره می‌کنیم.

قیام حسینی از دیدگاه نویسنده:

آنچه از مجموع مطالبی که نویسنده درباره قیام حسینی نوشته به دست می‌آید، این است که وی معتقد می‌باشد قیام امام حسین(ع) قیام برحقی بوده که به علت وضعیت حاکم بر جامعه و دعوت مردم کوفه انجام گرفته است. وی قیام امام حسین(ع) را تحسین می‌کند و مخالفان او را افرادی دنیاطلب، فاسق و فاجر می‌داند. وی مصائبی که بر امام حسین(ع) و یارانش پیش آمد را جان‌سوز و بسیار غم‌انگیز می‌داند. وی قاتلان امام حسین(ع) را مستحق لعن و نفرین می‌داند و هریک از آن‌ها را که نام می‌برد، بعد از نامشان، «لعنه الله علیه» یا «فی النار خلده الله» می‌آورد. وی عمده مطالب مربوط به نهضت امام حسین(ع) را از کتاب «الفتوح» ابن اعثم نقل کرده است.

حضرت مهدی از نگاه نویسنده:

مؤلف پس از نقل احادیثی از پیامبر(ص) درباره حضرت مهدی(عج)، پرسش‌هایی مطرح می‌کند و پاسخ می‌دهد که یادآوری آنها خالی از فایده نیست، مانند: پرسش: «کسی منکر نیست که پیامبر(ص) فرمود: اگر یک روز از عمر دنیا باقی مانده باشد، خداوند به اندازه‌ای آن را طولانی می‌کند که فرزندم مهدی(عج) ظهور کند و زمین را پر از عدل و داد نماید؛ ولی ضرورت ندارد حتما نسل دهم از پیامبر(ص) باشد، بلکه معنایش این است که چنین کسی که از نسل پیامبر(ص) است، می‌آید». پاسخ: «ویژگی‌هایی که پیامبر(ص) برای مهدی(عج) (از نظر نسب و مشخصات فردی) ذکر کرده است، تنها در فرزند حسن بن علی(ع) جمع است.

اگر کسی بگوید چنین شخصی که پیامبر(ص) با تمام ویژگی‌هایش معرفی کرده است، ممکن است در آینده متولد شود، پس احادیث پیامبر(ص) در فرزند حسن بن علی منحصر نیست. در پاسخ می‌گوییم تا زمان ما غیر از فرزند امام حسن عسکری کسی با چنین ویژگی نیامده است؛ بنابراین احکام در حق او ثابت است. اما حمل این روایات بر کسی که احتمال دارد در آینده به دنیا بیاید، مرجوح است و ترجیح مرجوح بر راجح جایز نیست».

ویژگی‌های کتاب

یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب، آن است که نویسنده، واژه‌هایی که در روایات به کار رفته را مورد دقت قرار می‌دهد و به‌خوبی تبیین می‌کند. برای نمونه، واژه‌هایی چون مؤاخات بین علی(ع) و پیامبر(ص)، الائمة من قریش، محبوبیت علی(ع) نزد خدا، معنای حدیث پیامبر(ص) «أنت منی و أنا منک»، آل البیت، ذوی القربی، حدیث منزلت، مارقون، قاسطون و ناکثون را با عقل و نقل، تجزیه و تحلیل می‌کند.

نگرش مؤلف در این کتاب، به جنبه‌های معنوی و عرفانی ائمه(ع) معطوف بوده و به جنبه‌های سیاسی و اجتماعی زندگی ائمه(ع) کمتر پرداخته است؛ البته زندگی امیرالمؤمنین(ع) در این جهت مستثنا می‌باشد؛ زیرا نقش اجتماعی و سیاسی علی(ع) در عصر پیامبر(ص) و حکومت پنج ساله‌اش را به‌تفصیل ذکر کرده است.

از جمله مواردی که در کتاب، جلب توجه می‌کند، نگرش مؤلف به مسئله امامت ائمه(ع) است. او بدون تعصب، روایاتی که از پیامبر(ص) در این باره نقل شده است را آورده و با بیان زیبایی، تبیین کرده است. او منصوص بودن امامت ائمه(ع) را نقل می‌کند و حدیث غدیر را به شکلی بسیار بدیع، توضیح می‌دهد.

نویسنده در مواردی توانمندی ادبی خود را به نمایش می‌گذارد و چنان ادیبانه می‌نویسد که آدمی را به تعجب وا می‌دارد. نمونه این هنرنمایی را در مقدمه کتاب می‌توان ملاحظه کرد. همچنین اشعاری که درباره ائمه(ع) سروده است، توانمندی ادبی او را به‌خوبی نشان می‌دهد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده است.

پاورقی‌ها بسیار اندک بوده و در آن‌ها علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.

پانویس

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. عبدالمحمدی، حسین، «نقد و ارزیابی کتاب «مطالب السؤول في مناقب آل الرسول»»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، شماره 2، بهار 1382.

منبع

ویکی نور